Friday 9 November 2012

Beating burnout 
www.expresshealthcare.in/sections/life/829-beating-burnout

Saturday 19 November 2011

व्यसने


व्यसन माणसाला लागण्यामागे विविध करणे असतात. यातील काही करणे सामाजिक असतात तर काही कौटुंबिक तर काही व्यक्तिगत. तरुणांचा विचार करायचा झाला तर समवयस्कांचा आग्रह ज्याला आपण ‘पियर प्रेशर’ म्हणतो हे सगळ्यात महत्वाचे कारण असते. सगळे करतात तर एकदा करून तर बघुयात या विचारातून सिगारेट आणि दारूची सुरुवात होते. त्यातही सिगारेट आणि दारूला आता सामाजिक पातळीवरही स्थान मिळाले आहे. ते स्टेटस सिम्बॉल झाले आहे त्यामुळे तरुण वयात आपण करतो आहोत ते चुकीचे आहे हा विचारच अनेकांच्या मनात येत नाही. त्याचप्रमाणे जी मुले मानसिक पातळीवर कमकुवत किंवा सतत कुणावर तरी अवलंबून असण्याची संवय असणारी असतात त्यांना व्यसन चटकन जडते.
आई-बाबांशी भांडण झाले, मैत्रिणीशी जमत नाहीये, किंवा ती सोडून गेलीय.. परीक्षेत अपेक्षित मार्क मिळाले नाहीत, अशा कुठल्याही कारणांमुळे ज्या तरुणांना प्रचंड नैराश्य येतं किंवा मनावर ताण येतो असे तरुण व्यसनांकडे चटकन वळतात. आणि मग नैराश्य घालविण्यासाठी पुन्हा पुन्हा सिगारेट, दारू किंवा अंमली पदार्थांचा आधार घ्यायला लागतात. याला मानसशास्त्रीय भाषेत कोपिंग मेकॅनिझम म्हणतात. यात व्यक्तीवर ताण आणणारी किंवा निराशा निर्माण करणारी गोष्ट घडली की ती व्यक्ती कशाचा तरी आधार शोधते, हा आधार अनेकवेळा व्यसनांमधून मिळवण्याचा प्रयत्न होतो.
माणूस व्यसनी झाला असे आपण केव्हा म्हणतो ज्यावेळी त्या विशिष्ट गोष्टीवाचून त्याचे अडते, त्याची कार्यक्षमता कमी होते आणि दिवसच्या दिवस व्यक्ती फक्त व्यसनच करते.
व्यसन आणि मेंदूचा थेट संबंध असतो. मेंदूतील विविध रसायनांवर सिगारेट, दारू किंवा अंमली पदार्थांना वेगवेगळा परिणाम होत असतो. किंवा मेंदू या पदार्थांच्या सेवनामुळे निरनिराळ्या पद्धतीने प्रतिक्रिया देत असतो. त्याला ‘ब्रेन रिवार्ड मेकॅनिझम’ असे म्हणतात. म्हणजे एखाद्या कृतीने किंवा पदार्थांच्या सेवनाने छान वाटल्यास ती क्रिया किंवा पदार्थांच्या सेवनाची मागणी मेंदू वारंवार करायला लागतो. ज्याला सामान्य भाषेत ‘कीक’ म्हटले जाते त्याच कीकची मागणी वाढायला लागते आणि माणसे व्यसनी होतात. दारू, सिगारेट आणि निरनिराळे अंमली पदार्थ यांचा मेंदूवर आणि शरीरावर निरनिराळा परिणाम होतो. नियमित दारू पिणाऱ्याने एखाद दिवशी दारू प्यायली नाही तर त्याचे हात-पाय थरथरायला लागतात. याला ‘विडरावल’ असे म्हणतात. जेव्हा माणूस एखाद्या विशिष्ट पदार्थाशिवाय काम करणे बंद करतो तेव्हा त्या व्यक्तीला उपचारांची नितांत आवश्यकता असते.
हल्ली सोशल नेटवर्कींग साईट्स, गेमिंग, ऑनलाईन गॅम्ब्लिंग, पोर्नोग्राफिक साईट्स यांचेही व्यसन तरुण पिढीला जडलेले दिसून येते. व्हर्च्युअल जगात रमण्यामागे अनेकदा व्यक्तिमत्वातले दोष कारणीभूत असतात. अशा व्यक्तींचे त्यांच्या इच्छांवर मुळीच ताबा ठेऊ शकत नाहीत. इच्छेवर नियंत्रण नसल्यामुळे इच्छा झाली की ती गोष्ट करायची याकडे त्यांचा कल असतो. त्याचप्रमाणे व्हर्च्युअल जगात तुमचं अस्तित्व लपून राहते. तुम्ही नेटवर काय करता हे बघायला कुणीही नाही ह्या समजुतीतून तुम्हाला नेट आणि त्यावरील अनेक बाबींचे व्यसन लागले आहे ते कुणालाही कळणार नाही असाही ग्रह होतो. सगळे आभासी असते त्यामुळे तोटा काहीच नाहीनाशी एक मनाची समजूत होऊन बसते. पण अप्रत्यक्षपणे मानसिक पातळीवर होणारा तोटा कुणीच लक्षात घेत नाही.
मुलांच्या व्यसनांबद्दल आई-वडिलांची भूमिका यात अत्यंत महत्वाची आणि वस्तुनिष्ठ असणे फार गरजेचे असते. मुला-मुलींमधील व्यसने लक्षात आल्यावर आरडा-ओरडा करणे, टोकाची भूमिका घेणे टाळायला हवे. तरुण वयात एखाद्या गोष्टीला तुम्ही जितका जास्त विरोध कराल तितके त्याबद्दलचे आकर्षण वाढत जाते. त्यामुळे पालकांनी अतिरेकी भूमिका न घेता मुलांना व्यसनाचे दुष्परिणाम समजावून सांगणे आत्यंतिक गरजेचे आहे. त्याचबरोबर आपली मुले व्यसनाधीन का झाली त्याची करणे शोधून त्यावर योग्य ते उपाय योजायला हवेत. औषधोपचार, पुनर्वसन आणि व्यसनमुक्ती कार्यक्रम यांच्या माध्यमातून व्यसनमुक्ती शक्य आहे.

- डॉ. रोहन जहागिरदार
मानसोपचार तज्ञ
पुणे
संपर्क:
मोबाईल – ९३ ७२४ १६ ४९१
क्लिनिक – (०२०) ३२४० ५७७०

Sunday 30 October 2011

ताणाचे व्यवस्थापन कसे करायचे?


ताण आपल्या सगळ्यांनाच येतो. त्या मागची कारणे निरनिराळी असली तरी जगण्याच्या विविध टप्प्यांवर ताणाला सामोरे जावे लागते ही वस्तुस्थिती आहे. ताण येणे हे काही अंशी अपरिहार्य असले तरी ताणाला समर्थपणे तोंड देणे आपल्याच हातात असते. यासाठी मुळात ताणाचे व्यवस्थापन हा विषय समजून घेतला पाहिजे. काही वेळा आयुष्यात ज्या प्रसंगांमध्ये आपल्यावर ताण असतो त्यामुळेच खरेतर आपण त्या प्रसंगांमधून निभावून जातो. योग्य त्या पध्दतीने तो प्रसंग हाताळू शकतो. याचाच अर्थ असा होतो की ताण येणे, त्यातून येणारी अस्वस्थता योग्य परिस्थितीने निर्माण केलेली असेल तर त्याचा चांगला उपयोग स्वतःच्या प्रगतीकरिता करता येऊ शकतो. ताणामुळे आपली कार्यक्षमताही वाढू शकते.

पण हाच ताण जर जरुरीपेक्षा जास्त वाढला तर त्याचा विपरीत परिणाम आपल्या एकूण कार्यक्षमतेवर व्हायला लागतो. ताण अतिरिक्त स्वरुपात निर्माण झाला की त्याचा  शरीरावर आणि मनावर परिणाम होतो. ह्या परिणामांपासून स्वतःचा बचाव करणे आणि ताण निर्माण होणार नाही आणि झालाच तर त्यातून स्वतःला सावरायला शिकणे म्हणजेच ताणाचे व्यवस्थापन होय.
स्वसंवाद
तुम्ही जेव्हा ताणाखाली असता तेव्हा स्वतःला काय सांगता ह्यावर बरेच काही अवलंबून आहे. आपण सतत स्वतःशी बोलत असतो, आपल्या कळत-नकळत. हा जो काही स्वसंवाद आहे त्याला ताणाच्या व्यवस्थापनात अनन्य साधारण महत्व आहे. ताण येतो तेव्हा आपल्याला गोष्टी चांगल्या आणि वाईट ह्या दोनच चष्म्यातून दिसायला  लागतात.पण प्रत्यक्ष आयुष्यात तसे नसते. गोष्टी फक्त चांगल्या किंवा वाईट नसतात तर त्या अधे-मध्ये ही बरेच काही असते. त्याच प्रमाणे आपल्याला चांगल्या अनुभवांपेक्षा वाईट अनुभवांची आठवण अधिक असते. आपल्या बाबत घडलेल्या वाईट गोष्टी आपल्याला चटकन आठवतात, आठवतच राहतात. त्याचाही विपरीत परिणाम आपल्या मनावर होत असतो. आपल्याला घडलेली घटना वाढवून स्वतःकडे सांत्वनपर दृष्टीकोण खेचाण्याचीही वाईट संवय असते. ह्या सगळ्याचा आपल्या स्वसंवादावर परिणाम होत असतो. त्यामुळे ताणाचे नियोजन करीत असताना सगळ्यात पहिली गोष्ट केली पाहिजे ती म्हणजे स्वतःशी सकारात्मक संवाद साधायला सुरुवात केली पाहिजे.
अवघड प्रसंगात तुम्ही अडकले असाल तर ह्यातून आपण सुटू शकतो ह्या दिशेने विचाराची आणि स्वसंवादाची प्रक्रिया झाली पाहिजे. आता माझे कसे होणार, आता ह्यातून बाहेर कसे पडणार अशा विचारांना सुरुवात झाली तर ताण वाढत जाईल आणि समस्येतून बाहेर पडण्याचे मार्गही दिसेनासे होतील.
काळजी
आपल्याला सतत कसली ना कसली तरी काळजी वाटत असते आणि अनेकदा आपलं मन त्या काळजी करण्याच्या भावनेतच गुंतलेलं असतं. काळजी वाटणं वेगळं आणि काळजी करणं वेगळं. सतत अनावश्यक गोष्टींची काळजी केल्यामुळे गोष्टी बदलत नाहीत पण तुमच्यावरचा ताण मात्र अनावश्यक पद्धतीने वाढत जातो. त्यामुळे काळजी सोडा. जिथे करायला पाहिजे तिथे करा आणि त्या काळजीतून योग्य मार्ग सुचतात का याकडेही लक्ष द्या. विनाकारण  काळजी करण्याला काहीच अर्थ नसतो. ताणाचं व्यवस्थापन करत असताना अशी विनाकारण काळजी करणे सोडून द्यायला शिकलं पाहिजे.
नियोजन करा
बऱ्याचदा आपल्याला ताण येतो कारण आपण गोष्टींचं नियोजन केलेलं नसतं. अनियोजित गोष्टी आपल्या विचारांचा ताबा घेतात आणि मग त्यातून सुटायचं कसं या विचारांमागे आपण धावायला लागतो. फोकस हलतो आणि ताण येतो. ताणाचं व्यवस्थापन करत असताना आपल्या दिवसभरात करायच्या गोष्टींची यादी बनवा. त्यातही अग्रक्रम ठरवा. त्याप्रमाणे गोष्टी आधी पूर्ण करा आणि मग वेळ उरलाच तर इतर गोष्टींकडे लक्ष द्या. यामुळे होतं काय की तुमच्या अग्रक्रमातल्या गोष्टी पूर्ण होतात आणि गोष्टी अपूर्ण राहिल्यामुळे जो ताण आपल्या मनावर येतो तो टाळला जातो. दुसरं असं की ज्याला त्याला, ज्याची त्याची क्षमता माहित असते. आपण काय करू शकतो आणि काय नाही याचाही अंदाज असतो. अशावेळी उगीचच उरावर सतराशे साठ गोष्टी घेऊन ठेवण्यात काहीच अर्थ नसतो. त्यापेक्षा स्वत:ला झेपेल, जमेल तितकंच कामाचं नियोजन करावं. हे नियोजन जितकं चांगलं तितका ताण कमी, म्हणजेच आपोआपच ताणाचंही नियोजन उत्तम होतं.
विसरणे.. लक्ष नसणे
आपले कान उघडे असतात पण कानावर येणाऱ्या गोष्टींपैकी निम्म्या अधिक आपण विसरून जातो. कुणी आपल्याला काहीतरी सांगत असतं पण आपलं त्याकडे लक्ष नसतं आणि मग त्यावर काही घडलं की त्याचा ताण अप्रत्यक्षपणे आपल्या मनावर येतो. त्यामुळे कमी बोलावं, नीट ऐकावं आणि जी गोष्ट करू त्याकडे पूर्ण लक्ष द्यावं म्हणजे ताणाचं व्यवस्थापन आपोआपच होतं.
करू बुवा नंतर !
चालढकल करणे हा माणसाचा स्थायीभाव आहे. आज करे सो अब कर.. हे आपण नेहमीच विसरतो. आयत्या वेळेला वेळ मरून नेण्यात बहुतेकजण पटाईत असतात. आयत्या वेळेला काही करायला गेल्यास त्याचा सर्वाधिक ताण आपल्या मनावर येतो. जे करायचे ते वेळेत आणि उत्तम याचा आग्रहही प्रचंड ताण निर्माण करतो.
कारणंच कारणं
ताण आला, घटना आपल्या आणि इतरांच्या मनासारख्या झाल्या नाहीत की आपण कारणे सांगायला लागतो. पण त्यापेक्षा गोष्टी वेळेत केल्या, योग्य पद्धतीने आणि नियोजनपूर्वक केल्या तर ताण येत नाही आणि खरी खोटी कारणं सांगायची वेळही आपल्यावर येत नाही.
  
ताण येऊ नये म्हणून नियोजन -
१.      अग्रक्रमानुसार कामाची यादी बनवणे
२.      आवाक्याबाहेरचे अवास्तव धाडसी नियोजन करू नका
३.      नियोजन करायला आणि ते प्रत्यक्षात आणायला पुरेसा वेळ घ्या
४.      वेळेचं नियोजन करा
५.      महत्वाच्या कामाचे reminders set करा
६.      तुम्ही चुकलात तरी स्वत:ला दोष देत बसू नका आणि अपेक्षित यश मिळालं तर स्वत:चा वाजवी अभिमान बाळगा.

- डॉ. रोहन जहागिरदार
मानसोपचार तज्ञ
पुणे
संपर्क: ०२० – ३२४० ५७७०